Байгалийн цогцолборт газар

 Дарьгангын байгалийн цогцолборт газар

            УИХ-ын  2004 оны 04 сарын 29-ний өдрийн 22 тоот тогтоолоор Дарьганга сумын Ганга нуурын байгалийн дурсгалт газрыг /32860га/ оролцуулан, Алтан овоо /2600 га/, Наран сумын Молцог элс орчмын /13500 га/ газар нутгаар өргөтгөн 48860 га талбайг “Байгалийн цогцолборт газар” болгон өөрчилж хилийн цэсийг баталсан. 

            “Байгалийн цогцолборт газар”-т Төрийн тахилгат уул Алтан Дарь овоо, шилийн сайн эр Торой бандийн хөшөө, түүхийн дурсгал болох хаан, хатан, хүү, бэрийн хөшөө, Дагшин, Зэгстэй, Дуут зэрэг нуур, хүний дууны чимээнээр оргилж байдаг  Оргихын булаг, Ганга нуур зэрэг үзэсгэлэнт газрууд багтдаг.

Алтан овоо: Дарь овоо гэж нэрлэх ч бий. Дарьгангын галт уулсын нэг далайн төвшнөөс дээш 1354 м өргөгдсөн, баруун хойшоо сэтэрч урссан тогоотой. Дарьганга сумын төвийн дэргэд оршдог энэ уул нь Монголчуудын шүтэн бишэрдэг уул. Эзэн хааны сүрэг байгуулагдсан цагаас Дарь овоог тахиж шүтэх  болсон ба Богд хааны зарлигаар 1913 оны намрын дунд сарын 12-ны өдөр Сугар гараг, гал бичин өдрийн Луу цагт анх тахижээ. Үүнээс хойш намрын дунд сард хошуу хотлоороо 4 жил тутамд нэг удаа их тахилгыг явуулж ирсэн. Алтан овоон дээр эмэгтэй хүн гардаггүй бөгөөд харин эмэгтэйчүүд овооны баруун урд орших арай намхан дэвсэг дээр гарч болдог бас бэлээр нь тойрдог зам бий. Овооны орой дээр Батцагаан суварга байх ба Батцагаан нь овоо гэр хэлбэртэй, шаталсан 3 давхар бөгөөд доод тал нь 3 метр, нэг, хоёрдугаар давхарын шаталсан өндөр нь тус бүр 1 метр түүний дээр модон иш суурьтай уран нандин хийцтэй алтан шаргал өнгөтэй ганжир байдаг. Дарьгангад тэр үед байсан 13 сүм хийдийн лам нар, хошууны дарга ноёд , бүх хэргэм тушаалтнууд отго жинстэй малгай, цол хэргэмтэйгээ ирж наадамд оролцдог байжээ. Ирсэн лам нар сууж, сүм тус бүр хонины махан цонхор боов, чихэр цагаан идээгээр бэлтгэсэн идээ, цай бэлтгэж, сэржим өргөн тахилгынхаа журам номыг уншиж, сүм хийд бүхэн хонх дамар, хэнгэрэг цан бүрээ бишгүүр нэгэн зэрэг дуугаргадаг нь сонирхолтой үйл явдэл болдог байжээ. Овооны тахилгыг хийгээд ар тал руу бууж ноён, хатан, бэр, хүүхдүүд нь хөргүүдэд мөргөж, хадаг тавьж идээ будааныхаа дээжийг өргөдөг байсан түүхтэй гэж өндөр настан Ө.Монголжийбуу гуай түүх дурссан байна. 

            Молцог элс: Дарьганга, Наран сумын нутагт 248 ам км талбай эзлэн орших өвс ургамлаар бэхлэгдсэн цагаан шаргалдуу өнгөтэй элсэн манхан. Энэ элсний захаар олон нуур бий. Тухайлбал: энэ элсний захад Дагшин нуур бий.. Элсний дунд тунгалаг устай нуур, булаг элбэг байдаг. лсэн манханд тэхийн шээг, хайлаас, буйлс, дэгд, цагаан мөөг, хунчир, таван салаа, улаан сонгино, яшил, цагаан ба бор бургас зэрэг ховор ургамал ургадагаас гадна түүх дурсгалын газар элбэг байна.

 Хаан, хатан, хүү, бэр хөрөг: Дарьганга сумын төвийн зүүн хойхон “ноён, хатан, хүү, бэр” хөрөг хэмээн нэрлэж хадаг яндар тавин идээ цагааныхаа дээжийг өргөж хүндэлсээр иржээ. Дээрх хөргүүдийг анх 1927 онд Зөвлөлтийн судлаач В.А.Казакевич эрдэм шинжилгээний үүднээс тодорхойлж шинжилэн судлах хүрээнд танилцуулжээ. Түүнчлэн Монголын эрдэмтэн судлаач Н.Сэр-Оджав /1961 онд/, Д.Баяр /1985 онд/ нарын харьцуулсан судалгаагаар эдгээр хөргүүдийг XIII-XIV зууны монголчуудын бүтээсэн дурсгал болох нь тогтоогджээ. Ноён хөргийг цайвар, бусад хөргийг шаргал саарал, улбар өнгөтэй гантиг болон галт уулын гаралтай чулуугаар урлан хийжээ Энэ дурсгалыг 1998 онд хамгаалалтанд авсан.