Аргаль угалз-Ovis ammon

Аргалийн эрийг угалз, эмийг аргаль, төлийг нь хурга гэдэг. Угалзын биеийн урт 140-180 см, сэрвээний өндөр 100-125 см, жин 110-200 кг, аргалийн биеийн урт 130-160 см, сэрвээний өндөр 95-115 см, жин нь 80-100 кг хүрдэг. Угалз хүчирхэг том угалзалсан эвэртэй, аргаль богино жижигхэн эвэртэй.
Алтайн аргаль Монгол оронд байгаа бүх зүйлийн аргаль угалзнаас бие эвэр, толгойн хэмжээгээр хамгийн том юм. Аргаль угалзны зүс цайвар хүрэн, боровтор хүрэн байдаг. Алтайн нуруу, Хар Азарганы нуруу, Бурхан Буудай, Алагхайрхан, Бүс хайрхан зэрэгт аргаль бий. Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ суманд 4 сүрэгт 50 гаруй, Баяндэлгэрт 3 сүрэгт 45, Дарьгангын Баруун нартад 12, Онгоны Будрын чулуунд 16, Мөнххааны Баян ууланд 13, Сүхбаатар сумын Дарханхаан, Наран саранд тус бүр 1 толгой нийт 140 орчим аргаль хонь байршин нутаглаж байна.
Аргаль уулын өтгөн өвстэй зоо нуруу, уулын задгай хээр хад асга багатай толгод орчмоор амьдралтай. Зуны өглөө үдэш идэвхтэй, өвлийн улиралд өдөржин билчээрлэдэг. Олон зүйлийн өвслөг бутлаг ургамлын ногоон хэсэг, цэцэг, навч, иш, хялгана, улалж, сонгино, мангираар зонхилон хооллодог. Аргаль 2,5-3 настай бие гүйцэж үржилд ордог. Угалз таван настайгаасаа эхлэн ороо хөөцөлдөөнд орж 10-20 аргаль хурааж өөрийн хуй сүрэгтэй болно. 11-р сарын эхээр нийллэгт орж 5,5 сар хээлээ тээнэ. Алтайн өвөр говьд 4дүгээр сарын сүүлчээр, Монгол Алтай, Хангай орчимд арай орой хургалж эхэлнэ. Ихэвчлэн ганц сөнгө, хааяа ихэрлэнэ.
Манай оронд 1953 оноос эхлэн агнахыг хориглож, ЗГ-ын шийдвэрээр ховор амьтны зэрэглэлд, Монгол орны хөхтөн амьтны Улаан дансанд тус тус бүртгэгдэж, тархац нутгийн 14 орчим хувь нь улсын тусгай хамгаалалттай газарт орсон. 

Байгаль хамгаалагч

-    Ерөнхий боловсролын сургуулийн нийгмийн ажилтан, сурагчын оролцооны байгууллагуудтай хамтран “Эрүүл бие цэвэр орчин” аяллыг сумынхаа түүхэн болоод байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар аялуулсан. Уг аялалд 85 хүүхэд, удирдах 5 багш, миний бие оролцож аяллын үеэр түүхэн газруудыг цэвэрлэх, түүхэн орчинтой танилцаж 3 төрлийн тэмцээн уралдааныг зохион байгууллаа.
-    Мөн сумын нутаг Болор Хонхор, Баянголын Харганга, Төхөмын бор овоонд тавьсан тарваганд мониторинг судалгаа хийж тарваганы ичээг судалж, хүний ямар нэгэн нөлөөнд автаагүй байна.
-    Аймгийн хэмжээнд зохион байгуулж буй “Эрүүл орчин Эрүүл амьдрал” хөдөлгөөнийг удирдан зохион байгуулж, хяналт тавих үүрэг бүхий сумын орлогч даргаар ахлуулсан ажлын хэсэгт оролцон ажиллаж, төлөвлөгөө гаргаж ажилласан. Уг хөдөлгөөний үеэр ард иргэд хүүхэд багачуудын аюулгүй эрүүл орчинг бүрдүүлэх зорилгоор 2-р багийн Засаг даргатай хамтран золивон нохой устгалыг засаг даргын тамгын газраас зохион байгуулж  ажиллаа. Мөн аж ахуйн нэгж, айл өрх, албан байгууллагуудыг бүх нийтийн цэвэрлэгээг аяны хүрээнд зарлан зохион байгуулав.
-    Хүйтэний улирал эхлэж байгаатай холбогдуулан сумын нутагт цагаан зээр ихээр орж ирэхтэй холбогдуулан хууль бус агнуурыг зогсоох зорилгоор өдөр болон шөнийн эргүүлийг хийж, гарсан зөрчлийг хуулийн дагуу цаг тухайд нь арилгаж байна.
 

Сүхбаатар сумын байгаль хамгаалагч С.Ганбулган мэдээлэв.

᠋Байгаль хамгаалагч

-    Хууль бус ан агнуурын тухай 45 хоногийн хугацаатай удирдамж боловсруулж гарган БОХУБ, Цагдаа, Төлөөлөгчийн хамт сумруу орох гарах зам болон цагаан зээр нутаглаж байгаа газруудаар эргүүл хяналт хийж байна. Мөн цагаан зээр хууль бусаар агнан худалдан борлуулж байгаа иргэдийн мэдээллийг худалдан авах, зээрний зөвшөөрөл өгч байгаа талаар зарлал бичиж үйлчилгээний газруудад наасан. 
-    Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуулийн дагуу нөлөөлөх байдлын үнэлгээнд ороогүй буюу хугацаа нь дууссан ААНБ болон үйлчилгээний газруудын бичиг баримтыг холбогдох газарт хүргүүлээд байна.
-    Ерөнхийлөгчийн зарлигаар бүх нийтээр мод тарих өдрөөр Идэвхтэн байгаль хамгаалагчийн чацарганы талбайд улиас, хайлс нийлсэн 30 гаруй суулгацыг суулгалаа.

Баяндэлгэр сумын байгаль хамгаалагч Ч.Мөнхзул мэдээлэв.

Байгаль хамгаалагч

-    Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн 2010 оны 63 тоот зарлигийн дагуу бүх нийтээр мод тарих өдрөөр Онгон сум тус бүр нь 3500 төгрөгийн үнэтэй нийт 70 ш чацарганы мод суулгасан.
-    Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн тухай хууль болон СИТХ-ын тогтоолын дагуу барилга орон сууц барьж байгаа албан газар, аж ахуйн нэгж, иргэдэд түгээмэл тархацтай ашигт малтмал ашигласны төлбөр төлөх тухай албан мэдэгдэл хүргүүлсэн.
-    Орон нутагт бүтээн байгуулалт хийж байгаа Хүн эмнэлэг болон Онгон суманд баригдаж байгаа тагнуулын барилгад хяналт тавьж, тагнуулын барилга нийтийн эзэмшил газар элс асгасан зөрчлыг арилгуулж мөн жорлонтой болох шаардлага тавиад байна.

Онгон сумын байгаль хамгаалагч Д.Бэрцэцэг мэдээлэв.

Байгаль хамгаалагч

-    Тус сум нь орон нутагтаа “Тохьжилт 2012” болзолт уралдааныг зохион  багуулж дүгнэсэн. Үүнд: албан газар 2, ААНБ 2, Айл өрх 10-ыг тус тус шагнаж нийт 1.7 сая төгрөгөөр урамшуулсан. Энэхүү шагналыг гардуулах үйл ажиллагаан дээр АХА тэмцээнийг зохион байгуулсан.
-    Сумын хэмжээнд бүх нийтийн цэвэрлэгээг зохион байгуулж айл өрх тус бүр хашаанаасаа 50*50 метрийн зайтай цэвэрлэгээ хийсэн. Тус цэвэрлэгээнд гараагүй буюу эзэнгүй байсан 23 айлуудад мэдэгдэл хүргүүлж цэвэрлүүлсэн.
-    Сумын Засаг даргын тамгын газраас амьдралын нөхцөл баталгаажих түвшингээс доогуур айл өрхүүдэд лизингээр хашаа барьж өгөх ажилд тамгын газрын бүх ажилчдыг тайчлан 5 хоног ажилласан. Ажлын хугацаанд 8 айлын хашаа барьсан.
-    Д.Маамын нэрэмжит Ерөнхий боловсролын сургуулийн газарзүйн багш Г.Амгаланбаатартай хамтран байгальтай зөв боловсон харьцах, ан амьтан, ургамлыг танин мэдэх зорилгоор 8-р ангийн хүүхдүүдийн дунд сумаас баруун урагш байрлах Зараагийн уул руу явган аяллыг зохион байгуулсан. Мөн аяллын үеэр хог хаягдлыг түүж, хүүхдүүдэд хог хаягдлын талаар мэдээлэл өгсөн.
 

Түвшинширээ сумын байгаль хамгаалагч Б.Мөнх-Эрдэнэ мэдээлэв.

Байгаль хамгаалагч

-    Сумын хөгжил үзэсгэлэн худалдаанд сумын иргэдийн хийсэн бүтээгдэхүүн болон тарьж ургуулсан хүнсний ногоо, тасалгааны цэцэг зэргээрээ оролцсон. Мөн үзэсгэлэн худалдааны үеэр байгаль орчны хууль тогтоомжуудын талаар гарын авлага бэлдэж тараасан.
-    Сумаас баруун тийш 40 орчим км-т цагаан зээрийн хууль бус агналтын талаар эргүүл хийсэн. Энэ үеэр хууль бус ангийн талаар зөрчил гараагүй.
-    Дэлхийн байгаль хамгаалах сарын аяны хүрээнд Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдтэй хамтарч “Хэний анги хамгийн аривч, хямгач, бүтээлч вэ?” хог хаягдалаар бүтээл хийх уралдааныг зохион байгуулсан.
-    Улаанбаатар хотын “Хот тохьжилт үйлчилгээний газрын ажлын хэсэгтэй хамтарч сумын төвийн эзэнгүй 70 нохойг устгасан.

Уулбаян сумын байгаль хамгаалагч П.Болортунгалаг мэдээлэв.

Хүнт ухаагийн хүн чулуу

Наран, Онгон, Дарьганга сумдын заагт Хүнт цагаан нуур гэдэг газар Хүнт ухаа нэртэй хоёр хүн чулуун хөрөг байдаг. Энэ хоёр хүн чулуу нь Дарьгангын хүн чулуун хөргөөс ихээхэн ялгаатай бараг Монголд ганцхан гэж хэлж болохоор тийм өвөрмөц хүн чулуу юм. Энэ хүн чулууг зарим хүмүүс бөхийн хүн чулуу гэж нэрлэдэг. Учир нь наадмын талбай бүхий өндөрлөг толгой дээр баруун, зүүн талын бөхчүүд шиг хооронд нь 80 орчим метрийн зайтай байрлуулж бөхийн өмсгөл бүхий зодог, туушуутай дүрсэлсэн ижил хос хүн чулуу болно. Биеийн хэлбэр нь булчинлаг бөхийн хэв шинжийг харуулснаас гадна эр хүний бэлэг эрхтэнг тод томруун дүрсэлсэн байдаг. Хоёр гарыг хүйсний дээд талд зангидаж хийсэн. Ийм учраас энэ хоёр хүн чулууг зарим эрдэмтэн судлаачид бөхийн хүн чулуу гэж үздэг.

“Хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд Монгол, Хятад талуудын оролцоо хамтын ажиллагаа” сэдэвт зөвлөлдөх уулзалт боллоо

Аймгийн Засаг даргын тамгын газар, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар хамтран энэ сарын 11-ны өдөр Баруун-Урт хотод Хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, жуулчдын аялах тав тухтай байдлыг хангах, хилийн боомтоор иргэдийг түргэн шуурхай, саадгүй нэвтрүүлэх, хоёр орны хамтын ажиллагаа өргөжүүлэх зорилгоор “Хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд Монгол, Хятад талуудын оролцоо хамтын ажиллагаа” сэдэвт зөвлөлдөх уулзалтыг зохион байгууллаа. Зөвлөлдөх уулзалтанд Монголын талаас Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга Ж.Батсуурь, Аймгийн засаг даргын тамгын газрын дарга Ж.Жавхаатөгс, ЗДТГ-ын Хөгжлийн бодлогын хэлтсийн мэргэжилтэн Мөнх-Учрал, Гадаадын иргэн харъяатын асуудал эрхлэх газрын дарга Шархүү, Цагдаагийн хэлтсийн дарга С.Эзэннайрамдах, Бичигт боомтын Шалган нэвтрүүлэх боомтын дарга М.Энхманлай, Хилийн цэргийн 0146-р ангийн Шалган нэвтрүүлэх тасгийн ажилтан А.Ариунзориг, Бичигт боомтын ажлын албаны дарга Д.Гансүх, Аян Трэйлс ХХК-ны Ерөнхий захирал Ч.Батзаяа, гүйцэтгэх захирал Урангоо, Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын дарга С.Батболд, ӨМӨЗО-ны талаас Зүүн үзэмчин хошууны Засгийн ордны орлогч дарга Батмөнх, Аялал жуулчлалын товчооны дарга Цэцэнбаатар, аялал жуулчлалын товчооны ажилтан Х Дагуул, Гадаад явдлын албан гэрийн ажилтан Санчир, Хорио цээрийн байцаан шалгах товчооны дэд дарга Зан Юн Хун нар болон иргэд оролцлоо. Энэ удаагийн зөвлөлдөх уулзалтаар Аялал жуулчлалын чиглэлээр 2012, 2013 онуудад хийх ажлын төлөвлөгөөг хэлэлцэн баталж, ирэх 2013 оны 1-р сард ӨМӨЗО-ны Улиастай хошуунд “Хөх дорно” уран зургийн үзэсгэлэн, худалдааг хийхээр болсон.